2022 zal dan wel de geschiedenis in gaan als het jaar waarin energieschaarste heerste in Europa en de energieprijzen de pan uit swingden, de kiem van het probleem is ouder. Reeds in 2021 stegen de energieprijzen, al werd het woord “crisis” toen nog niet in de mond genomen. Europese overheden, energieleveranciers en eindklanten moeten op een gepaste wijze reageren op de nieuwe realiteit.
Sinds begin 2021 kregen de meeste leden van de EU te maken met continu stijgende elektriciteitsprijzen tot recordprijzen in augustus 2022 (zie grafiek 1). Afnemende investeringen in olie en gas en onvoldoende steun voor alternatieve energiebronnen maakten de sector extra kwetsbaar voor overmacht of onvoorziene situaties.
Een reeks van onvoorziene situaties deed zich in 2021 al voor, dus voor de oorlog tussen Oekraïne en Rusland. Ten eerste hadden we in Europa te maken met ellendige weersomstandigheden. De wind liet het afweten, waardoor de windmolenparken zonder bevoorrading kwamen te zitten. De winter was lang en koud, waardoor de voorraden in het begin van het jaar al op geraakten. Zomerdroogtes troffen waterkrachtcentrales over de hele wereld.
Ten tweede zaten we nog met de naweeën van COVID-19. Als gevolg van de pandemie werd meer dan de helft van de onderhoudswerkzaamheden voor 2020 verschoven naar 2021. Dit had een negatieve invloed op het aanbod van aardgas, steenkool, kerncentrales en andere alternatieve energiecentrales. En ten derde waren er Europese transportproblemen. Het tekort aan vrachtwagenchauffeurs voor de energiesector was eveneens een uitloper van de pandemie.
De eerste prijsstijgingen sinds de laatste jaren brachten Europa tot inzicht dat een uitbreiding naar alternatieve vormen van energie noodzakelijk is. Groter aanbod van alternatieve vormen van energie zorgt voor markt- en prijsstabiliteit in de gehele energiesector. Tevens werd al duidelijk dat de afhankelijkheid van enkele energieleveranciers de prijzen snel onder druk zetten en dat daarom een uitbreiding van het netwerk van energieleveranciers is aangewezen. Internationale samenwerking en toelevering zijn cruciaal voor de verdere toekomst.
"Dit is de meest extreme energiecrisis die Europa ooit heeft gekend", stelt Alex Munton, consultant bij de Rapidan Energy Group en expert op het gebied van de wereldwijde gasmarkten. De redenen zijn talrijk en verschillend van aard: extreem weer, lage windproductie, slinkende binnenlandse gasvoorraden, de laagste gasopslag ooit, enz. Maar de meest doorslaggevende factor dit jaar bleek de dynamiek tussen de EU en Rusland te zijn. De aardgasvoorziening van Rusland, via de Nord Stream pijpleidingen (zie figuur 1), is goed voor ongeveer 40% (zie tabel 1) van de Europese invoer en is een kritieke energielevensader voor het continent.
Vanwege de steun van Europa aan Oekraïne werd de gaskraan stelselmatig meer en meer dichtgedraaid. Als gevolg daarvan zijn de energieprijzen fors de hoogte ingeschoten, waardoor veel landen genoodzaakt worden noodplannen op te stellen (zie grafiek 2). In tussentijd kunnen energieleveranciers als Noorwegen en Noord-Afrika hun leveringen opvoeren tot een niveau dat ze hun eigen economie en bevoorrading niet in problemen brengen.
Regeringen zijn terecht bang voor de komende winter, wanneer de vraag naar energie toeneemt. Op heden worden de Europese voorraden tot de limiet aangevuld om voldoende te hebben om “black-outs” deze winter te vermijden. De Russische toevoer via de Nord-stream pijpleiding is sinds begin september gestopt wegens “onderhoudswerken” die moesten gebeuren en die langer duren dan voorzien. Dit is althans wat men ons wil laten geloven. Realiteit is dat de gasleveringen momenteel gebruikt worden als drukkingsmiddel en politiek wapen door Rusland.
Rantsoenering van energie is dus aangewezen en mede daarom heeft de Europese Commissie aan alle lidstaten enkele voorstellen gedaan. De energiemarkt is een vrije markt en niet alle lidstaten hebben dezelfde energieproblemen waardoor ze vaak een verschillend energiebeleid wensen te voeren. De actuele voorstellen van de Europese Commissie zijn de volgende:
In Europa is sinds 1996 een marktmechanisme geïmplementeerd, genaamd “Marginal Pricing System (MPS)“. Het MPS houdt in dat de prijs van energie voor de hele markt bepaald wordt door de productiekost van de duurste elektriciteitscentrale in productie.
In de huidige omstandigheden is dit de gascentrale. De gasprijs bepaalt bijgevolg ook de prijs van elektriciteit. In werkelijkheid wordt de prijs op de energiemarkten al lang en steeds meer bepaald door speculatie en geopolitieke spanningen. Meer dus dan door de productieprijs van de duurste centrale. Toch blijft dit prijsmechanisme op heden nog intact, al gaan door de recente Europese energiecrisis meer en meer stemmen op om deze prijsafspraken te laten varen en de vrije markt te laten spelen.
Indien de energievoorraden drastisch zouden slinken vanwege een strenge winter en hierdoor problemen zouden geven in de voorziening van de gezinnen, dan liggen noodscenario’s klaar die elke lidstaat afzonderlijk gaat toepassen. Het zou best mogelijk zijn dat er een gedeeltelijke industriële stillegging komt met mogelijk een zware economische impact voor de Europese economie. De zware industrie is per definitie een grootverbruiker van energie en daarom is het noodzakelijk dat elektriciteitsleveranciers op hun beurt overwegen te investeren in initiatieven van slim energiebeheer om wendbaar, duurzaam en veerkrachtig te blijven.
Daarnaast is het best mogelijk dat enkele private energieleveranciers, door het toenemend aantal wanbetalers, het zelf moeilijk krijgen. Frankrijk heeft onlangs plannen aangekondigd om het energiebedrijf Électricité de France S.A. te nationaliseren omdat EDF de toenemende economische verliezen niet kan opvangen. De vraag is hoeveel steun regeringen aan energieconsumenten en energiebedrijven kunnen geven? En wie deze factuur later gaat betalen?
